Blaka historia
170 jaar geleden werd Jan Ernst Matzeliger geboren, om precies te zijn op 15 september 1852, op de plantage “Twijfelachtig” aan de Cotticarivier. Zijn moeder was de mooie Aletta, die werkte als huishoudster in slavernij op die plantage en zijn vader was Ernst Matzeliger, een Nederlandse ingenieur van Duitse afkomst en hoofd van de koloniale vaartuigen.
En Jan Ernst Matzeliger? Die was de uitvinder van de schoenzwikmachine (in 1883), die zorgde dat schoenen geheel machinaal gemaakt konden worden en in het vervolg maar de helft van de vroegere prijs kosten. Die uitvinding deed hij in de plaats, Lynn in de staat Massachusetts, Noord Amerika. Die plaats werd de schoenen hoofdstad van de wereld genoemd omdat daar de eerste fabrieken stonden die schoenen aan de lopende band maakten.
Zwarte uitvinder
Daarmee veranderde hij wat schoeisel betreft de hele wereld, want sindsdien kon bijna iedereen schoenen kopen, wat voordien niet zo was. Tot nu toe worden alle shoe lasting machines, zoals het in het Engels heet, volgens het principe van de Surinaamse Jan Ernst Matzeliger gemaakt.
Lang is dit feit is in de geschiedenis verzwegen omdat Jan Matzeliger donker van kleur was, maar in de laatste viijftig jaar, hebben zwarte Amerikaanse wetenschappers over de zwarte uitvinders gepubliceerd, zodat die voor het voetlicht zijn gehaald. Matzeliger komt voor in elk boek en You Tube video over Black Inventors. Maar laten we bij het begin beginnen, want Jan Ernst Matzeliger groeide op in Suriname.
Jeugd
Vader Matzeliger was hoofd van de werkplaats van de koloniale motor-stoom-boten waar die werden onderhouden en gerepareerd. Er waren toen bijna geen wegen en alle vervoer van mensen, van suiker, koffie en cacao van de plantages ging via de Surinaamse rivieren. Meestal ging dat via korjalen die geroeid werden door mensen in slavernij.
Maar zelfs in de toenmalige kolonie Suriname waren er rivier- zowel als zeeschepen voortgedreven door -stoom-machines. Met name een diepe rivier, zoals de Cottica was ook geschikt voor motor schepen. Een poos had Matzeliger ook een plantage met een buitenhuis aan de Cottica. Daar had hij mensen werken in slavernij.
Hij voelde zich aangetrokken tot de knappe Aletta die hulp was in de keuken en aan de tafel bediende. Matzeliger begon een relatie met Aletta en die werd zwanger van hem. Hij maakte met Aletta de afspraak dat hij hun kind niet slavernij zou laten, maar dat het vrij zou zijn en in de stad op school zou gaan.
Geniaal
Als kleuter werd Jan Ernst naar Paramaribo gebracht door zijn vader. Daar alleen waren enkele scholen. In de stad bleef hij bij zijn tante, de zus van zijn vader. Die woonde aan de Dominee straat. Het huis staat er nog, naast dat van de familie Bromet, maar nu is het in vervallen staat. Op de bronzen trap die je rechts van het huis ziet, liep Jan Ernst elke middag na school, naar de werkplaats van zijn vader. Zijn vader had de werkplaats geërfd van zijn vader en zijn grootvader die voor hem, hoofd van de koloniale vaartuigen waren geweest.
Technisch genie
Het liefst was de kleine Jantjie, zoals de slaafgemaakten hem noemden, in de werkplaats van zijn vader waar de scheepsmotoren werden onderhouden en gerepareerd. Hij vroeg altijd om een paar schroefjes, moertjes en ijzerdraad om te spelen en iets van te maken. De kleine Jan Ernst kon ook uren lang, zittend in een veilig hoekje zitten kijken naar de mecaniciens die er werkten. Thuis gekomen stelde hij vragen aan zijn vader en begreep hij alles wat die hem uitlegde. Jan Ernst vertoonde toen al de kenmerken van een genie.(Lees vervolg, deel 2)
Op de tekening boven deze tekst zie je het enige bekende portret van Jan Ernst Matzeliger, op volwassen leeftijd. Massachusetts heeft drie decennia geleden een postzegel ter ere van hem uitgebracht. Naast hem zie je de tekening van zijn machine. Om de schoenvorm mooi te volgen zwikt deze stik-machine steeds een klein stukje, vandaar de naam schoenzwik machine. In het Engels heet de machine die Ernst Jan Matzeliger heeft uitgevonden de shoe lasting-machine.
