Op de tekening boven deze tekst zie je het enige bekende portret van de Surinaamse uitvinder Jan Ernst Matzeliger, op volwassen leeftijd. Achter hem zijn tekening van de schoenzwikachine uit 1883, die maakte dat schoenen maar de helft van de prijs kosten. Daarmee veranderde Jan Ernst Matzeliger de wereld, want bijna iedereen kon nu wel schoenen kopen, niet alleen de middenklasse en de rijken.
Om het leer om de schoenleest te spannen en mooi te volgen zwikt deze machine steeds een klein stukje, vandaar de naam schoenzwik machine. In het Engels heet de machine die Ernst Jan Matzeliger heeft uitgevonden de shoe lasting-machine. Om terug te komen op de jeugd van Matzeliger…
Leerling mecanicien
Jan Ernst, was flink en knap want nauwelijks tien jaar oud werkte hij bij zijn vader als leerling (apprentice) in diens werkplaats. Hij vertoonde de kenmerken van een genie. Binnen vijf jaar kon hij al het werk doen van een volwas monteur. Dit werk in Suriname kon hem echter niet blijvend boeien en op zijn 19de jaar wou hij meer van de wereld zien.
Amerika
Hij solliciteerde en werd aangenomen als mecanicien op een groot Nederlands koopvaardijschip van de Oost Indische compagnie. In twee jaar zag hij heel veel landen, maar wat hem aantrok was Noord Amerika, toen de meest moderne staten van de werld. Toen hij 21 was kwam het schip in Amerika aan.
Jan- Ernst Matzeliger besloot in de Verenigde Staten van Amerika te gaan wonen, in Pensylvania waar hij aankwam. In het grote en moderne Amerika kon hij het meest over machines leren. Maar het was niet makkelijk voor Jan Ernst om aan werk te komen, want hij was donker van kleur.
De slavernij was in de Zuidelijke staten van Amerika toen nauwelijks 8 jaar afgeschaft. Ook in de U.S.A. was er tot 11 juni 1865 slavernij. In slavernij werkten de meeste bruine en zwarte mensen gratis en in gevangenschap voor de blanken, die hun als werkpaarden beschouwden. De discriminatie was (en is er soms nog) verschrikkelijk. Toen was er ook nog officiële apartheid, segregatie, waarbij zwart en blank ondermeer aparte hotels, winkels, scholen, treincoupees, kerken, klinieken en barber shops hadden.
Schoenmaker
Toch vond Jan Ernst na enkele weken werk, bij een zwarte schoenmaker. Hij leerde vlot om schoenen en leesten helemaal op de hand te maken. Van de klanten werd hun voetmaat genomen en dan werd hun leest, (Engels: last, lees laast) hun voetvorm in hout nagemaakt. Daarna werd de zool uitgesneden en de leren bovenkant gemaakt in de vorm van de leest.
Vervolgens werd de bovenkant van de schoen over de leest gespannen en met de hand aan de zool genaaid of gespijkerd. De schoenmakers werkten zeker tien uren per dag, zo niet meer. Maar helemaal op de hand kon een schoenmaker maar twee paar schoenen per dag maken. Meestal waren dat half hoge laarzen, die met veters werden dichtgeknoopt.
Lynn, Massachusetts
Toen Matzeliger genoeg Engels sprak om het technisch uit te leggen, besprak hij met de schoenmaker dat er toch machines moesten zijn om het naai werk en de vetergaten van de bovenkant te maken en om de “upperleather” aan de zolen te bevestigen. De schoenmaker vertelde hem dat er wel naaimachines waarmee de bovenkant van de schoenen gestikt werden. En dat er mannen zij aan zij stonden aan tafels werkende met zulke stikmachines, in schoenenfabrieken in Lynn, Massachusetts.
Jan Ernst besloot te reizen naar Lynn, in de staat Massachusetts. Daar ging hij werken in een schoenenfabriek. De schoenen waren nog erg duur, want de schoenbovenkant werd gespannen, over de leest (Engels: last)en op de hand vastgenaaid aan de zool. Dat was een secuur, moeilijk en tijdrovend werk, op de hand gedaan door de lasters, want er waren nog geen machines daarvoor. De lasters waren de best verdienende arbeiders in de fabriek. Een fabriek kon gemiddeld zo’n 40 tot 50 schoenen per dag maken. En als de lasters hun handen vermoeid en pijnlijk waren van het voortdurende lasting werk stopten ze en moest de hele fabriek stoppen.
Uitvinding
Jan E. Matzeliger begon te werken aan de uitvinding van een machine die de schoenzool automatisch vast kon naaien aan de schoen bovenkant die gespannen werd over een leest. De meeste mensen die het hoorden, vonden dat het hem nooit zou lukken. Maar hij werkte vijf jaar lang in de nacht tot in de vroege ochtend aan zijn uitvinding, de schoenzwik machine. Voor de schoenzwikmachine kreeg hij het patent in 1883.
De wetenschappers uit Washington, die het patent moesten toekennen aan zijn uitvinding, vonden de tekening en uitleg van zijn machine zo ingewikkeld en ongelooflijk, dat zij twee geleerden afvaardigden om de werking ervan te testen en te observeren. Die getuigden dat de shoe lasting machine uitstekend werkte.
Deze machines konden per dag 150 tot 700 paar schoenen afleveren. Lynn werd door Matzeligers uitvinding de schoenenhoofdstad van de wereld. Matzeliger heeft niet kunnen genieten van zijn uitvindingen. Voor hij stierf had hij nog drie patenten aangevraagd , en posthuum gekregen voor ondermeer machinale scheiding en distributie van spijkers voor schoenen.
