70 jaar geleden stierf Henrietta Lacks: een arme, zwarte vrouw die onbewust voor vele doorbraken in geneeskunde zorgde
Op 4 oktober is het precies 70 jaar geleden dat Henrietta Lacks is overleden. Die naam zegt de meeste mensen waarschijnlijk niets, maar ze heeft, letterlijk zonder het zelf te weten, het biologisch en genetisch onderzoek enorm vooruitgeholpen en gezorgd voor talrijke doorbraken in de medische wetenschap, vooral in het onderzoek naar kanker.Â
Wetenschappers probeerden in de eerste helft van de vorige eeuw dan ook al tientallen jaren menselijke cellen te laten groeien in hun onderzoekscentra, maar zonder succes. De cellen deelden zich een paar keer en stierven dan al na enkele dagen, voor er enig diepgaand onderzoek op kon worden gedaan.
Daar kwam verandering in toen begin 1951 een 31-jarige Afro-Amerikaanse moeder van 5 kinderen opgenomen werd in het Johns Hopkins Hospital in Baltimore, het enige ziekenhuis in de streek dat in die tijd zwarte Amerikanen behandelde.
Henrietta Lacks, de vrouw in kwestie, werd geÂdiÂagÂnosÂtiÂceerd met baarmoederhalskanker en op 8 februari 1951 werd er een biopsie genomen van haar kanker, zonder haar toestemming en zelfs zonder dat ze het wist. Dat was in die tijd gebruikelijk, zeker bij arme, zwarte patiënten, en ook volkomen wettelijk.
De weggenomen kankercellen werden bezorgd aan dokter George Otto Gey, het hoofd van het weefselcultuurlaboratorium, voor een klinische evaluatie en onderzoek en een laboratoriumassistente maakte er een kweek van. Tot hun grote verbazing stelden de onderzoekers vast dat de cellen krachtig bleven doorgroeien en zowat elke 20 tot 24 uur verdubbelden in aantal.
Kort voordat Henrietta Lacks op 4 oktober stierf, begon Gey de cellen op te kweken en hij verkreeg zo de eerste ‘onsterfelijke’ menselijke cellijn die met succes in vitro gekweekt kon worden. Dat bleek een zeer belangrijke doorbraak te zijn die van zeer groot belang was voor medisch en ander onderzoek.
Zoals de gewoonte was in het laboratorium, werd de celkweek genoemd naar de eerste twee letters van de voor- en achternaam van de patiënt, vandaar HeLa-cellen. Oorspronkelijk werd ten onrechte gedacht dat de cellijn genoemd was naar een ‘Helen Lane’ of een ‘Helen Larson’, maar in 1970 werd bekendgemaakt dat ze genoemd was naar Henrietta Lacks, als een eerbetoon niet aan Lacks, maar aan dokter Gey die dat jaar gestorven was aan alvleesklierkanker.
Dokter Gey van het Johns Hopkins Hospital gaf zijn HeLa-cellijn gratis weg aan onderzoekers die er om vroegen en dat werden er steeds meer. De cellen, die jaren ingevroren kunnen worden, zijn intussen verspreid in laboratoria over heel de wereld en HeLa-cellen zijn de meest gebruikte cellijn ter wereld.
De cellen worden onder meer gebruikt voor onderzoek naar kanker, hiv en andere virussen, vaccins, de effecten van straling en schadelijke stoffen, genetisch onderzoek en ze zijn zelfs verschillende keren de ruimte ingestuurd. Daar is gebleken dat de HeLa-cellen, die zich al sneller delen dan zelfs de meeste andere kankercellen, zich nog sneller vermenigvuldigen in gewichtloze toestand.
Geschat wordt dat er in totaal al meer dan 50 miljoen ton HeLa-kankercellen gekweekt zijn en dat er al meer dan 90.000 wetenschappelijke artikelen gepubliceerd zijn over onderzoeken op basis van deze cellen. Maandelijks komen er daar nog meer dan 300 bij.
HeLa-cellen waren cruciaal bij de ontwikkeling van het vaccin tegen polio of kinderverlamming, een ziekte die dankzij het vaccin bijna uitgeroeid is, en bij de ontdekking van het hiv-virus.
Ook zijn er minstens 2 Nobelprijzen toegekend voor onderzoek met HeLa-cellen, een voor het verband tussen baarmoederhalskanker en het humaan papillomavirus (HPV), dat later ook de oorzaak bleek van de zeer agressieve kanker die Henrietta Lacks het leven heeft gekost. Die ontdekking heeft later geleid tot vaccins tegen HPV, waarvan aangenomen wordt dat ze het aantal sterfgevallen door baarmoederhalskanker met 70 procent zullen verminderen.
De Duitse viroloog Harald zur Hausen kreeg voor de ontdekking van HPV in 2008 de Nobelprijs voor Geneeskunde, die hij deelde met de ontdekkers van hiv, de Franse virologen Luc Montagnier en Françoise Barre-Sinoussi. Zoals gezegd werden HeLa-cellen ook gebruikt voor het identificeren en isoleren van het hiv-virus.
In 2009 ging de Nobelprijs naar de Amerikaanse biologen Elizabeth Blackburn, Carol Greider en Jack Szostak voor hun ontdekking van de rol van telomeren en het enzym telomerase bij de bescherming van chromosomen.
Telomeren zijn stukjes DNA op het einde van chromosomen die normaal bij elke celdeling een stukje verliezen. Uiteindelijk worden de telomeren te kort en dan is de cel ‘oud’, kan ze zich niet meer delen en sterft ze. Bij HeLa-cellen en andere kankercellen is tijdens de celdeling het enzym telomerase actief dat de telomeren herstelt. Daardoor kunnen de kankercellen zich eindeloos blijven delen.
Zoals gezegd was Henrietta Lacks niet op de hoogte van het feit dat er cellen van haar kanker weggenomen en in cultuur gebracht waren, en had ze daarvoor geen toestemming gegeven.
Ook haar nabestaanden wisten nergens van en hoorden voor het eerst dat de cellen van Lacks nog voortleefden in laboratoria, toen onderzoekers van het Johns Hopkins Hospital hen in de jaren 70 benaderden met de vraag of ze weefselstalen konden krijgen voor genetische analyses.
Ze wilden te weten komen hoe het kwam dat HeLa-cellen andere cellijnen gecontamineerd hadden. HeLa-cellen zijn intussen zo goed aangepast aan het leven op weefselkweekplaten en ze delen zich zo vlot, dat onderzoekers bijzondere voorzorgen moeten nemen om te vermijden dat de cellen andere cellijnen contamineren. Geschat wordt dat tussen 10 en 20 procent van andere in laboratoria gebruikte cellijnen geïnfecteerd zijn met HeLa-cellen.
Dokter Gey van Johns Hopkins had de HeLa-cellijnen gratis weggegeven aan andere onderzoekers, maar toen in de jaren 50 het onderzoek naar het poliovaccin grote hoeveelheden HeLa-cellen vereiste, werd er een celcultuurfabriek opgezet aan de Tuskegee University in Alabama. In 1954 kopieerde het bedrijf Microbiological Associates de kweektechnieken van de Tuskegee University en begon met de productie van grote hoeveelheden HeLa-cellen die wereldwijd en met winst verkocht werden, wat leidde tot een miljardenindustrie.
De familie van Henrietta Lacks ontdekte al snel dat haar cellen ook gecommercialiseerd werden, en haar kinderen waren daar ontdaan over om twee redenen. Ten eerste vroegen ze zich af hoe hun moeders ziel in vrede zou kunnen rusten als haar cellen nog leefden, ten tweede was de familie arm en kon ze zich nauwelijks een ziekteverzekering veroorloven, terwijl de cellen van hun familielid deel uitmaakten van een erg winstgevende handel in biologisch materiaal.
Het verhaal van Henrietta Lacks kwam in de publieke belangstelling met de publicatie in 2010 van een erg succesvol boek ‘The Immortal Life of Henrietta Lacks’ door Rebecca Skloot.
Het boek onderstreepte het feit dat de ontwikkeling van de cellijn, de genetische analyses en de commerciële toepassingen allemaal hadden plaatsgevonden zonder dat Henrietta Lacks zelf en haar familie op de hoogte waren of toestemming hadden gegeven, en dat ze daar ook geen enkel voordeel van hadden genoten.
Aan dat laatste besloot Skloot zelf iets te doen en ze zette de Henrietta Lacks Foundation op, waaraan ze een deel van de opbrengst van haar boek schonk en waaraan ook wetenschappers en lezers geld doneerden. De stichting zorgt voor studiebeurzen en ziekteverzekering voor de nakomelingen van Henrietta Lacks.
Toen in 2013 het gehele genoom van de HeLa-cellen gepubliceerd werd zonder dat de familie dat wist, vond de familie dat haar privacy was geschonden en de kleinkinderen van Lacks contacteerden het European Molecular Biology Laboratory en vroegen de onderzoekers de publicatie in te trekken. De auteurs verontschuldigden zich en blokkeerden de toegang tot de genetische sequentie van de cellen.
Nog in 2013 was een studie naar de sequentie van de HeLa-cellen door de University of Washington aanvaard voor publicatie, maar die werd uitgesteld in afwachting van overleg met de familie.
De familie en Rebecca Skloot overlegden met de directeur en vicedirecteur van de National Institutes of Health (NIH)Â en wetenschappers en ethici van Johns Hopkins en er werd overeengekomen dat de gegevens over het genoom alleen toegankelijk zouden zijn voor wetenschappers die toestemming gevraagd en gekregen hadden.
In het NIH-comité dat de aanvragen beoordeelt, zitten twee afgevaardigden van de Lacks-familie. Wetenschappers die de gegevens gebruiken, moeten de familie erkennen in hun publicatie. Over een financiële compensatie van de familie werd geen akkoord bereikt.
De zaak van Henrietta Lacks had ook invloed op het uitvaardigen van de zogenoemde Common Rule in 1981. Die bepaling verplicht een ‘verklaring van vrijwillige toestemming’ (informed consent) als dokters van zin zijn gegevens van een patiënt te gebruiken in onderzoek. De dokters moeten de patiënten daarvan op de hoogte brengen en de patiënten hebben de keuze of de dokters details mogen bekendmaken of niet.
Naar weefselstalen wordt sinds de invoering van de Common Rule ook niet meer verwezen met de initialen van de donor, maar er worden nu codenummers gebruikt.
En zo heeft Henrietta Lacks niet alleen de wetenschap enorme diensten bewezen, maar jaren na haar dood ook nog de privacy van patiënten helpen beschermen.
Bron : Luc De Roy VRT.BE
